Sapo ka dalë në botim, studimi i Prof. Dr. Afrim Krasniqi “Kriza e Ambasadave, Shqipëria në vitin 1990”, i cili trajton në detaje, bazuar në dokumentacione historike, të vërtetën e ngjarjes së ambasadave, që pruri ndryshime thelbësore në historinë e Shqipërisë.
Libri ofron një panoramë reale të kësaj periudhe, duke dhënë po ashtu edhe një sërë përgjigjesh për shumë nga ngjarjet në kapërcyell të ndërrimit të sistemeve qeverisëse: përse shpërtheu kriza e ambasadave, ç’rol patën intelektualët e periudhës në këtë epokë historike, si u panë refugjatët brenda dhe jashtë vendit, dhe si shërbeu kjo periudhë në ndërtimin e mëpasëm të Shqipërisë demokratike.
Në intervistën e dhënë për MetropolPost, studiuesi Krasniqi thotë se e ndërmori një studim të tillë, për shkak se kjo ngjarje, me të këtillë rëndësi për bazat e shtetit shqiptar të pas 90-s, është lënë janë vëmendjes dhe prioriteve studimore:
Duket paradoksale, thotë ai, por është e vërtetë se shteti e shoqëria, sikur kanë pasur konsensus për heshtjen dhe injorimin e ngjarjeve të ambasadave të vitit 1990. Po ashtu, këto 30 vite, në pafundësinë e botimeve që shtypen, thuajse nuk ka asnjë botim të plotë dhe profesional për periudhën e ndryshimeve politike 1990-1992. Kemi kujtime protagonistësh, libra mbi ngjarje të veçuara, ditare dhe përjetime në retrospektivë, por nuk ka studime të thelluara.
Sipas tij, për ngjarjet e korrikut 1990 janë hedhur shumë skenarë në diskutim, por e vërteta që shfaqet nga dokumentacionet, është një dhe e vetme: ngjarjet e ambasasave, qenë pasojë e shpërthimit të pakënaqësisë së një brezi, që kërkonte më shumë të drejta dhe liri, e një brezi që nuk e donte më propagandën e kohës:
Gjatë tranzicionit, sqaron Krasniqi, janë hedhur ide e skenarë të ndryshëm, që nga trajtimi i eksodit të ambasadave si zhvillim i rastësishëm, e deri tek trajtimi si pjesë e një skenari perëndimor ndaj Shqipërisë, e skenarit jugosllav për 2 korrikun e Kosovës, dhe deri tek varianti i skenarit të gatshëm të policisë dhe sigurimit të shtetit, për të larguar individë problematikë dhe për të ushtruar presion mbi procesin e demokratizimit.
Analiza e dokumentacionit zyrtar në çdo nivel, tregon se asnjë prej këtyre tezave nuk gjen mbështetje referuese, dhe se e vërteta është se ngjarjet e ambasadave, përbënin shpërthimin e pakënaqësisë së një brezi që kërkonte më shumë të drejta, më shumë liri dhe që refuzonte propagandën zyrtare kundër Perëndimit. Ngjarjet dhe dokumentacioni referues, nxjerr në pah humbjen e lidhjeve me realitetin të elitës drejtuese të kohës, paaftësinë dhe pafuqinë e Byrosë Politike dhe PPSH, për të kuptuar ngjarjet dhe motivet e tyre, mentalitetin anakronik në nivelet më të larta dhe faktin se një brez i ri ndjehej në revoltë dhe i huaj për sistemin politik të kohës. Regjimi bëri të gjitha përpjekjet për ta parandaluar ngjarjen dhe më pas për të denigruar qytetarët që hynë në ambasada, por roli kryesor i eksodit, ishte zhvleftësimi i retorikës zyrtare dhe nxjerrja në pah, sidomos për publikun perëndimor, e natyrës së dhunshme, e sistemit të frikësimit dhe refuzimit për reformim, të klikës që drejtonte në atë kohë Shqipërinë. Rreth 5 mijë veta u bënë burime referimi dhe denoncimi në mediat perëndimore të gjendjes së rëndë në Shqipëri dhe, ironikisht, më shumë dhanë efekt pas ikjes dhe nga jashtë, sesa në Tiranë.
Po sipas dokumentacionit të kohës, vazhdon Krasniqi, asnjë intelektual publik i kohës nuk i mori në mbrojtje qytetarët që hynë në ambasada dhe shumica e emrave që në korrik të 1990-s ishin në krahun e regjimit dhe kundër refugjatëve, në demokraci u shfaqën si mbështetës të tyre:
Dokumentacioni provon, thotë ai, se niveli i debatit dhe argumenteve në Byronë Politike dhe nivelet e larta politike, ishte mediokër dhe me hendek të thellë nga niveli kulturor i kohës, se asnjë intelektual publik nuk i mori në mbrojtje 5 mijë qytetarët që hynë në ambasada, që pjesa radikale në PPSH përfaqësohej nga vetë Alia, duke rrëzuar tezën se ai ndjehej i kërcënuar nga “enveristët”, që disa ambasadorë të huaj, përfshirë edhe një që në tranzicion njihet si antikomunist i vendosur, në fakt në korrik 1990, ishin mbështetës të flaktë të regjimit, që merita në mbrojtje të jetës së refugjatëve është e stafeve të ambasadave gjermane, franceze dhe italiane, dhe se zyrtarët shqiptarë, sidomos ata të MPB dhe Ministrisë së Jashtme, kishin një nivel indroktrinimi të paimagjinueshëm, jashtë çdo realiteti, edhe pse shumica e tyre kishin qenë ambasadorë e diplomatë, pra kishin jetuar në perëndim dhe vende të tjera të botës. Shumë prej emrave që në korrik 1990 ishin në anën e regjimit kundër refugjatëve, në demokraci u shfaqën protagonistë e mbështetës të tyre.
Botimi merret me tezën e regjimit se refugjatët ishin huliganë e vagabondë, duke sjellë në vëmendje faktin, se më shumë se gjysma e tyre ishin gra e fëmijë, ish të përndjekur politikë apo individë me “biografi të mirë”. Qëllimi përpjekjes sime, ishte për të parë përtej lexime bardhë e zi dhe heshtjes shoqërore mbi ngjarjet e 1990, dhe baza kryesore referuese u bënë arkivat shtetërore, fondet e PPSH, Presidiumit, Ministrisë së Brendshme, Ministrisë së Jashtme, burimet diplomatike të shteteve të përfshira në ngjarje.
Pjesa më e madhe e dokumentacionit të sjellë në botim publikohet për herë të parë. Botimi nuk është publicistikë, por pjesë e kërkimit shkencor në historinë bashkëkohore dhe mbi këtë bazë ka kaluar në filtrat e vlerësimit në Këshillin Shkencor në Institutin e Historisë dhe më pas nga Akademia e Studimeve Albanologjike.
Libri plotëson një boshllëk të madh studimesh e botimesh për këtë periudhë, ofron dokumentacion zyrtar dhe arkivor shqiptar e të huaj të papublikuar më parë, e trajton korrikun 1990 jo si ngjarje të vetmuar, por si pjesë e analizës së gjithë zhvillimeve midis janar-tetor 1990, sjell detaje dhe rrëfime me vlerë nga kancelaritë kryesore perëndimore e ndërkombëtare, të përfshira direkt apo indirekt në ngjarje, si dhe, në thelbin e tij, përbën një studim me vlerë referimi dhe debati mbi zhvillimet e vitit 1990 në Shqipëri.
