“Ai është një komandant i famshëm, ajo komisare politike në të njëjtin batalion. Ajo është jashtëzakonisht e bukur, ai është tmerrësisht tërheqës. Bien në dashuri me njeri-tjetrin, por rregullat e egra të luftës nuk e pranojnë dhe nuk e lejojnë këtë dashuri të ndaluar. Ky faj duhej ndëshkuar me dënimin kapital: me ekzekutim. Si do të vendosë gjyqi partizan? Do t’i pushkatojë të dy? Apo vetëm njërin, atë që, sipas këtyre gjykatësve të malit, ka shtirë tjetrin në ngasje? Dhe kujt, prej të dyve, do t’i bjerë shorti tragjik?”
* * *
Pas afro pesëmbëdhjetë vjet heshtjeje, pothuaj të plotë, romani i Diana Çulit “Engjëj të armatosur” vjen e na flet për një nga periudhat më të glorifikuara e, në të njëjtën kohë, më të përgojuar, më të nëmur e më të paragjykuar në mbarë historinë tonë – Luftën Antifashiste. Diana Çuli ka kurajon si qytetare e si krijuese të ballafaqohet me këtë sfidë, jo vetëm letrare, dhe ta këqyrë atë përmes një këndvështrimi origjinal. Edhe pse gjithçka zë fill e nis nga një marrëdhënie në dukje sentimentale mes dy personave, Dorothe Gjikës dhe Aleks Lazarit, në të vërtetë ajo shkon e shpërfaq një pjesë të atij kuadri epik të luftës me ngjyra të ndezura që i shkojnë aq fort për shtat peizazhit të Bregut, dekorit ku zhvillohen ngjarjet, me tone të spikatura realiste.
Ajo që fillimisht ngjan si një farë volie për autoren, domethënë fakti që subjekti i këtij romani mbështet mbi një ngjarje të jetuar, me heronj realë, kish fort të ngjarë që t’i rrinte si këmishë force shtatit të romanit e fare mirë mund të shndërrohej në një handicap, duke e futur në hulli që e degdisnin larg një vepre të mirëfilltë letrare dhe e privonin prej pasurisë së shprehjes në regjistra të ndryshëm që të jep arti i fikcionit.
Por, dora-dorës, që shtyhemi në lexim vërejmë se Diana Çuli i është shtëmëngur me elegancë kësaj gracke, duke i dhënë vetes gjithë lirinë e mrekullueshme për të fluturuar e kullotur mbi livadhet e fantazisë dhe, në të njëjtën kohë, duke mos tradhtuar heronjtë e saj dhe botën e tyre fizike e shpirtërore që duket sheshit se autorja e ka fort për zemër.
Boshtin e romanit të Çulit e përbën drama e dy të rinjve, Dorothe-Aleks, e cila, realisht, është drama e të gjithë të dashuruarve që humbën jetën gjatë luftës jo nga dora e armikut, por e atyre që i pandehnin shokë e bashkëluftëtarë; është drama universale, e përjetshme, e ndjenjës së pastër e të çiltër që shkon e shkërmoqet përballë vrazhdësisë së puritanizmit patriarkal e moralit kallp të një ideologjie vrastare dhe, ndonëse shpesh është anashkaluar, enkas, edhe përballë makiavelizmit politik, sivëllezërve të Jagos, intrigat e të cilëve nuk do të binin më poshtë se ato të personazheve shekspirianë. Ndonëse disi periferike në rrjetin kompleks të linjave që përshkojnë kryq e tërthor romanin e Çulit, një nga linjat më interesante është ajo Dorothe-Leon Nasta, ish i fejuari i “mëkatares” dhe kuadër i luftës e njeri me formim të lartë intelektual.
Paradoksalisht nëpërmjet disa elementëve që spikasin në të ne arrijmë të depërtojmë e të rrokim thelbin e çështjes, thënë më shkoqur, të arsyes së vërtetë të vrasjes së Dorothesë, përtej çdo retorike e mjegulle dashakeqe me të cilën kjo vrasje ka pasë qenë mbështjellë për afro gjysmë shekulli. Në këtë pikë logjika artistike e shkrimtares depërton dhe na hedh dritë mbi një nga aspektet më domethënës të luftës për të cilin është heshtur në mënyrë të (pa)kuptueshme përgjatë pesëdhjetë vjetëve të monizmit, heshtje që ka vijuar edhe më pas për arsye që nuk është as vendi, as koha për t’i shkoklitur.
E kam fjalën për atë frakturë të qartë në gjirin e lëvizjes në përgjithësi dhe të Partisë Komuniste në veçanti midis dy grupesh që në romanin e Diana Çulit përvijohen qartë: pjesës konservatore, patriarkale, ksenofobe e mendjengushtë të përbërë më së shumti nga shtresa e pashkolluar e fshatit dhe e qytetit, si dhe ajo pjesë e rinisë liberale, të shkolluar, brenda ose jashtë vendit, e cila kishte rënë në kontakt me idetë më të përparuara dhe demokratike të kohës dhe aspironte një Shqipëri të begatë e të zhvilluar në gjirin e kombeve të qytetëruar. Në këtë konflikt të pashmangshëm fitorja anoi nga grupi i parë, ndaj dhe pushkatimi i Dorothesë nga shokët e saj, metaforikisht ishte vrasja e krejt këtij brezi dhe ngadhënjimi i diktaturës që pasoi.
Si në strukturë ashtu edhe në përmbajtje, “Engjëjt…” e Çulit ka diçka nga tragjeditë e antikitetit. Pikësëpari Fati dhe Fataliteti që u vigjëlojnë mbi krye dhe i shoqërojnë si Dorothenë dhe Aleksin, ashtu edhe personazhet e tjerë në dramat e jetës e të vdekjes, duke na kumtuar se gjithçka është e parashkruar dhe kurrkush nuk mund t’iu imponohet Mojrave e të këmbejë fatet tona. Vetë struktura e romanit, me personazhe që shfaqen e zhduken për t’u rishfaqur sërish si në një skenë antike, i ndih kësaj gjëje. “Dy gjëra të bukura ka jeta: dashurinë dhe vdekjen”, na thotë Giaccomo Leopardi. E pra, Dorothe dhe Aleksi, dy heronjtë e autores i gëzuan të dyja.
Ma do mendja që nuk rrëmbehem e gaboj kur shkoj e shprehem se “Engjëj të armatosur” i Diana Çulit është romani i saj më i arrirë. Por ajo në çka shpresoj fort ka të bëjë me faktin se ky roman lypset të jetë një pikënisje e re në atë që ndonëse në mënyrë skematike e përcaktojmë si letërsi të luftës, pra, duke ia zhveshur cipën e dogmës dhe, njëkohësisht, duke e mbrojtur nga detraktimi, dy rreziqe realë nga të cilët ka vuajtur dhe vijon të vuajë ky segment i historisë dhe letërsia që është ngjizur prej saj.
