Nga Albana Nexhipi Lekaj
Letërsia universale arrin të japë mesazhe dhe të komunikojë në çdo kohë e me çdo brez. Pikërisht nën këtë dritë vështrimi, iu qasëm edhe intervistës me përkthyesin Sokol Çunga, i cili, ka risjellë në shqip dy nga veprat më të rëndësishme të shkrimtarit britanik George Orwell, 1984 dhe Ferma e Kafshëve, dy tekste me një simbolikë tejet të fuqishme, jo vetëm për vitet ’40 kur panë për herë të parë dritën e botimit, por edhe për kohërat e sotme, kur kanë kaluar thuajse 75 vite prej botimit të parë të tyre.
Për të tërë ata që nuk i njohin ende dy veprat e britanikut të madh,1984-a dhe Ferma e Kafshëve, japin dy mesazhe thelbësore: i pari lidhet me kultivimin e mendmimit individual dhe kritik, si e vetmja udhë që të shpëton nga diktaturat, kurse tjetri, me mosbesimin verbërisht tek propaganda e përditshme e politikës, e cila, jo rrallë, ndërton shëmbëlltyra dikatoriale.
Tek 1984, George Orwell ofron mjeshtërisht një panoramë tragjike të asaj se si do të ishte bota pa lirinë e të menduarit. Protagonisti kryesor i romanit, Uinstoni, rron në një vend ku mendimi individual është i shtypur dhe vetëm lideri, Vëllai i Madh, mund të arsyetojë e të vendosë. I shtyrë nga një nevojë brendshme natyrore për të medituar dhe analizuar në mënyrë kritike, Uinstoni nis të vërë në dyshim këshillat e Vëllait të Madh, e të përpiqet të çlirohet prej tyre. Por në luftën për emacipim është i vetëm: masa e stërmadhe e njerëzve të zakonshëm, nuk e ndjen nevojën e të menduarit në mënyrë të pavarur e as atë të vënies në diskutim çka i është mësuar ndër vite, ndërkaq, edhe kolegët e tij intelektualë e kanë shitur të drejtën për të menduar lirisht, në këmbim të sigurisë dhe mirëqenies fizike. Uinstoni s’e beson dot që ai është i vetmi që dëshiron t’i bëjë rezistencë këtij pushtimi mendjesh prej Vëllait të Madh dhe, teksa u beson njerëzve të gabuar, dështon dhe vdes.
Ndërkaq, Ferma e Kafshëve, e cila mund të cilësohet fare mirë si një përrallë politike, sjell qartazi forcën e propagandës dhe rrezikun që u kanoset shoqërive nga mosvënia e saj në diskutim. Për të shkruar këtë libërth të vogël, Orwell-i e mori shtysën nga revolucioni rus dhe tradhtia që i bëri atij Stalini, duke na sjellë kështu një prej kryeveprave të letërsisë botërore universale. Në libër, një grup kafshësh ferme, të pakënaqura nga trajtimi që u bëhej prej të zotërve, përmbysin dhe përzënë padronët-njerëz që kishin, e që sipas tyre i shfrytëzonin, dhe vendosin të krijojnë një shoqëri tyren, ku të tërë të ishin të barabartë. Por, ngjarjet nuk u rrjedhin siç i kishin parashikuar. Derrat, liderat që ata aq shumë i donin dhe i çmonin, e tradhtojnë marrëveshjen e bërë, dhe gradualisht, nisin e vendosin një diktaturë edhe më shtypëse e më e pamëshirëshme se e para.
Të dyja veprat në fakt, e kanë parë dritën e botimit në shqip vazhdimisht ndër vite, nga ‘92- 2005-n, nën penat e përkthyesëve Arben Kallamata, Ramiz Kelmenti e Çelo Hoxha, dhe tashmë, thuajse pesëmbëdhjetë vjite më vonë, ato vijnë nën shqipërimin e një tjetër përkthyesi, Sokol Çungës.
Kush është Sokol Çunga?
Sokol Çunga është arkivist dhe paleograf i paleografisë greke. Punon në Arkivin Qendror Shtetëror të Drejtorisë së Përgjithshme të Arkivave të Shqipërisë. Është anëtar i Akademisë së të Rinjve – Akademia e Shkencave e Shqipërisë. Ka kryer studimet universitare në Fakultetin e Gjuhëve të Huaja, Katedra e Gjuhëve Sllavo-Ballkanike në UT, dhe studimet pasuniversitare në Fakultetin e Historisë në Universitetin e Jonit, Korfuz, Greqi. Më 2017 u vlerësua me çmimin “Kërkuesi i ri më i mirë në studimet albanologjike” (në bashkautorësi) nga Akademia e Shkencave e Shqipërisë. Është autor i disa dhjetëra artikujve kërkimorë shkencorë në fushë të paleografisë dhe historisë, apo në fushë të trashëgimisë kulturore në përgjithësi. Prej pothuaj dy dekadash ngazëllehet edhe me kënaqësinë e përkthimit letrar nga greqishtja dhe anglishtja. Tri vitet e fundit ka përkthyer “Zemra vërtitëse” të Donal Ryan, “1984” dhe “Ferma e Kafshëve” të George Orwell.
Pyetjes së MetropolPost-it, se a ka lidhje ribotimi i tyre me një dëshirë apo nxitje për të kuptuar më tepër nga situatat që rrojmë, përkthyesi dhe studiuesi Çunga, i përgjigjet se në rastin e përkthimit, përzgjedhja jo gjithmonë lidhet me realitetin: Ndoshta procesi i shkrimit të një vepre është i qëllimshëm, shprehet ai, dhe lidhet me një periudhë të caktuar të realitetit. Në rastin e përkthimit, jo gjithmonë përzgjedhja lidhet edhe me realitetin. Puna me përkthimin e “1984” përfundoi përpara se t’ia behte pandemia e Covid 19, pavarësisht se botimi u materializua në tetor 2020. Ndonëse fatet e botës që do të vijojë nga sot e më pastaj janë ende të paqarta, për romanin ishte rastësi fatlume kjo situatë: bashkë me tekste të tjera, distopia Orwelliane u shndërrua, me apo pa të drejtë, në një çelës për të interpretuar realitetin, sidomos gjatë kufizimeve që sollën masat anti-covid. Jeta do të ndjekë rrjedhën e saj të zakontë, por Orwell-i do të mbahet mend më gjatë, në këtë rast edhe me përkthimin që pata nderin të sjell unë. Pavarësisht kohës, është përfitim për çdo shpirt dhe mendje të lexojë George Orwell-in dhe, duke pasur parasysh procesin e përkthimit, është pikë e rëndësishme në jetën e çdokujt që synon të merret gjatë me përkthimin.
MP: Për lexuesin e ri, pra atë që u qaset veprave për herë të parë, ju jeni ndërlidhësi i parë me Orwell-in. Ka ndonjë orientim që do të donit t’ia jepnit, përpara se të puqej me veprën e shqipëruar prej jush?
Nuk dëshiroj që, përmes këtyre dy përkthimeve të mia, të marr pozitën e autoritetit ndërlidhës. Sugjeroj që lexuesin ta lëmë të lirë të zgjedhë vetë dhe, nëse mendon se ka hapësirë për të shëtitur ndër variante të ndryshme përkthimi, përsëri, le të zgjedhë dhe të gjykojë vetë. Si lexues i Orwell-it, mund të them se pavarësisht tematikave me ngarkesë të madhe politike që prek autori, përsëri, nuk duhet harruar funksioni kryesor i letërsisë, që është pjesë edhe e Orwell-it: ndërtimi i marrëdhënies me veten dhe botën, apo përmirësimi i kësaj marrëdhënieje. Shpesh bëjmë shaka me frazën “çfarë ka dashur të thotë autori”, por, në thelb, kjo pyetje duhet ngritur gjithmonë, pas leximit të një vepre letrare. Çdokush duhet të depërtojë vetë tek kumti i autorit, duke marrë parasysh pak çfarë thotë “kritika” për veprën. Kështu kultivohet më mirë lexuesi, por edhe libri kryen funksionin e tij artistik.
MP: Keni pasur vështirësi në prurjen e një ligjërimi bashkëkohor të veprës? Pajtohet oruellianishja me shqipen?
Sigurisht që pajtohet. Pse të mos pajtohet? Fatmirësisht, gjuha është instrument sa i ngurtë, duke pasur parasysh rregullat e veta, në këtë rast, të shqipes, por është edhe jashtëzakonisht elastike në perspektivat që ofron. Po, pata vështirësi, por kjo është pjesë normale e çdo pune përkthimore. Neologjizmat e Orwell-it tek “1984” janë legjendare dhe shpesh të cituara. Mirëpo, duke përdorur mundësitë e shqipes dhe fantazinë (në fund të fundit, përkthimi bart në vetvete edhe një përmasë të madhe krijimi), shpresoj të kem sjellë një këndvështrim tjetër timin mbi përmasën gjuhësore që sjell Orwell-i përmes “1984”. Ndërkohë, “Ferma e kafshëve”, duke qenë një përrallë në karakter, në aspektin gjuhësor paraqet sfidat e zakonta të përkthimit artistik, pa hendeqe të rrezikshme, paçka se ngjarjet zhvillohen në një fermë.
MP: Në perceptimin dhe ndjesitë tuaja, ngjason ndonjë nga personazhet e Oruellit, me personazhet e sotme politike?
Realiteti Orwell-ian është ndërtuar në atë formë që shpesh karakteret e trilluar ngjajnë me realitetin dhe, çuditërisht, shpesh mbetemi të shtangur: është letërsia që imiton realitetin, apo e kundërta? Orwell-i përshkruan një botë fantastike, por nxitjen e merr gjithmonë nga realiteti i prekshëm rreth tij. Teksa dy librat në fjalë i shkroi diku mes 70-80 viteve të shkuara, nuk është aspak habi që personazhet ngjasojnë, teksa edhe rendi global, apo edhe realitetet lokale, nuk kanë ndryshuar në atë formë, sa të mos ngjasojnë.
E teksa sugjerimi i MetropolPost-it është që askush të mos i lerë pa lexuar këto dy tekste, për fat të mirë jo dhe aq të vëllimshme, sa më poshtë ju sjellim dy fragmente, shkëputur nga shqipërimet kryer rishtazi të Sokol Çungës.
©MetropolPost.al
