Hollësitë me të cilat përshkruan takimin me Sonja Biserkon, një aktiviste e shoqërisë civile, më ndërmendën një intervistë të Oriana Fallaci-t me kryeministren e Izraelit, Golda Meir. E hekurta, ajo që udhëhoqi shtetin e saj në luftën 19 ditore përballë koalicionit të shteteve arabe në vitin ’73, e para grua kryeministre në të gjithë Lindjen e Mesme, prezantohej nga gazetarja italiane – e njohur për intervistat me krerë shtetesh e diktatorë- në nuancat e një gruaje që i përngjante me nënën, me ngrohtësinë e një zonje shtëpie që kujdeset për gatimet aq edhe për trëndafilat në vazo, me fytyrë të buzëqeshur, gazmore e zë të ngrohtë tingëllues. Fallaci kishte trokitur dhe hyrë në portën e shtetares që ishte mbajtur për potencialin e ndezjes apo shuarjes së fitilit të konflikteve me përmasa botërore, duke e prezantuar fillimisht në më intimen e saj…
Autori, në këtë rast intervistuesi, Virgjil Muçi, e prezanton Biserkon te lexuesit si një grua të brishtë, me zë të ngrohtë e të kadifenjtë, me humor të spikatur e që të krijon rehatinë e bisedës si me një të njohur të vjetër, duke ia rrëzuar kështu portretin prej zonje të sertë e autoritare të themelueses dhe presidentes së Komitetit të Helsinkit në Serbi. Në këtë prelud të bashkëbisedimit që i rrok thuajse të gjitha sferat e jetës sociale, autori nuk ka për qëllim vetëm të na zbulojë pak nga pak personazhin, duke u kujdesur ta ruajë kërshërinë deri në fund. Me heqjen e velit të asaj që deri në atë takim ishte e panjohur ose pak e njohur dhe me davaritjen e mjegullës që krijojnë perceptimet e largëta apo virtuale, intervistuesi përpiqet të hapë një dritare për të njohur e kuptuar më shumë se individi; u jep zë dhe dritë përfaqësuesve të një populli fqinj me të cilin, për fatin e keq të ndërsjellë, njihemi pak e paragjykohemi shumë.
Gjatë detyrës diplomatike në Beograd, Virgjil Muçit iu kuturis të takohej me shkrimtarë, botues, gazetarë, publicistë, aktivistë të shoqërisë civile, përfaqësues të artit dhe kulturës e ta sillte realitetin në Serbi, kuptimin e qytetarëve mbi çështjet e rajonit (të vjetrat dhe të rejat) përmes fjalës së tyre. Megjithëse dëgjojmë përmes politikës e mediave qendrore të flitet për projekte si Ballkani i Hapur, që synon t’i shndërrojë ndasitë e vjetra dhe plagët e së shkuarës në mundësi të përbashkëta ekonomike e fqinjësi të mirë, për shqiptarin mesatar serbët ende shihen si masë e pandashme e politikave ekspansioniste të ish-Jugosllavisë apo atyre shoviniste të Millosheviçit. Një perceptim që u ka mjaftuar si argument për të mos dashur ta njohin tjetrin, i cili, ndonëse pranë kufijve e nën të njëjtin territor gadishullor, ngjan i largët, i huaj, ende armik.
Intervistë me Armikun – i cili që nga titulli kërkon sa të ngacmojë interesin aq edhe të zhvoshkë paragjykimet– e ul tjetrin në karrigen e atij që rrëfen për të zbuluar vendin e vet, me problematikat e politikës, ekonomisë, jetës sociale, korrupsionit, propagandës, paaftësisë së lidershipit, mungesës së fleksibilitetit dhe vizionit e duke lexuar mes pyetjesh dhe përgjigjesh kupton se, sfidat e serbëve janë po aq të ngjashme me ato të shqiptarëve që prej viteve ’90, tranzicioni i gjatë është i dhimbshëm këtej e andej dhe demokracitë janë njësoj të brishta.
Me këtë mundësi zbulimi që autori jep përmes intervistave të realizuara – prej vitit 2015 –nuk bën gabimin të marrë rolin e emisarit, ku përmes asaj që jetoi e pa në kryeqytetin serb, të pikturojë tablo me ngjyra krejt të ndryshme nga ajo që shqiptarët kanë krijuar për fqinjët, që siç historia ka treguar, për shumë kohë kanë qenë armiqtë. Sepse, do të kishte qenë të furnizoje me të njëjtën peshë paragjykimet dhe të pavërtetat. Rrëfimi u takon vetë serbëve, të cilët dekodojnë e përkthejnë opinionin e bashkëqytetarëve për tema që u takojnë, në fakt, të gjitha vendeve të rajonit. Zëri është i qartë, realist, konkret, aspak i veshur me romantizëm, hipokrizi e as me patetikë.
Intervistë pas interviste kuptojmë se përkundër retorikës politike, mungesës së vullnetit për të çuar përpara një dialog zvarritës mes Beogradit dhe Prishtinës, alarmeve që ndizen herë pas here në veri të Kosovës, në Serbi nuk ekziston ajo masë e imagjinuar si homogjene që ende bërtet për pretendime ndaj dikur krahinës së saj. Mendësia e popullatës është heterogjene, me opozitë kundër politikave të presidentit Vuçiç, siç dikur kundër atyre të Millosheviçit, e me sytë kah e ardhmja.
Përkundër sedrës nacionaliste në stadiume futbolli, shumë serbë sot janë të vetëdijshëm se Kosova nuk është më pjesë e Serbisë dhe duan që kjo e fundit të anëtarësohet në çdo lloj organizate ndërkombëtare – ndryshe nga propaganda qeveritare –për arsye krejt pragmatiste, me bindjen se me kalimin e këtij ngërçi Serbisë do t’i hapen mundësitë për të kapërcyer tranzicionin e gjatë, se do t’i përshpejtojë hapat për anëtarësim në Bashkimin Europian e se me njohjen e Kosovës pakica serbe, por edhe trashëgimia kulturore serbe në Kosovë do të jetë më e mbrojtur.
Të intervistuarit e dinë, duke pranuar se edhe vetë elita serbe e di, se pavarësia e Kosovës është tashmë një proces i kryer dhe se ngurrimi i autoriteteve për ta njohur e vë Serbinë në pozitë gjithnjë e më të vështirë.
Secili përfaqësues, i zgjedhur nga autori me kushtin e vetëm për të mos qenë nga fusha e politikës, është i vetëdijshëm se me ngecjen e situatës dhe me vonesat e normalizimit të marrëdhënieve dhe me ushqyerjen e narrativës së vjetër përçarëse, i gjithë Ballkani është i kërcënuar nga konflikte të vazhdueshme, që do të rezononin në Europë e në krejt botën.
Bisedat dhe rrëfimet e figurave si Filip David, Dragan Velikiç, Boksho Jaksiç, Zorah Hamoviç, Aleksandar Pavloviç, Jelica Miniç, Ivan Çoloviç e Sonja Biserko zbulohet jeta e ditë pas dite e Beogradit, shqetësimet qytetare për bjerrjen demografike, mungesa e shpresës te të rinjtë, rrëzohen kuptime të sipërfaqshme se serbët janë pro Rusisë, siç edhe hidhet dritë më mirë në kontekst mbi disa sondazhe ku shumica e serbëve rreshtohen kundër NATO-s. Zëri i të intervistuarve përforcon idenë se qytetarët serbë e shohin veten të rreshtuar kah Perëndimit, në Bashkimin Europian, por ndjesitë përzihen kur kujtojnë bombardimet nga forcat e paktit të Atlantikut të Veriut. Ata thonë se ishin të shumtë serbët kundër regjimit të Millosheviçit, por bombardimet erdhën për të gjithë popullsinë.
Të intervistuarit nuk marrin përsipër të jenë as stereotipi i ri e as arketipi i serbit që nuk njohim. Ata janë një grupim njerëzish, (jo të vetmit) që kanë mendime, qëndrime dhe veprimtari kulturore e shoqërore të ndryshme nga politika zyrtare e Beogradit, që ose i ka sytë ende në të shkuarën ose pak bën për të ecur drejt së ardhmes. Dhe qytetarëve sot- ashtu si në të gjithë rajonin – u intereson e ardhmja. Në këtë pikë mes serbëve dhe shqiptarëve ka më shumë të ngjashme se dallime dhe se urrejtjet dhe armiqësitë e së shkuarës, u interesojnë vetëm politikës dhe pushtetit.
Ky libër, i ndarë në një cikël intervistash dhe një cikël esesh, është edhe një kredhje në histori. Përmes zërit, aksionit civil, artikujve apo veprave letrare apo edhe studimore, ky grupim personalitetesh kërkon të rrëzojë mitet, brumë me të cilën vendet e Ballkanit kanë gatuar historitë kombëtare. Siç thotë Sonja Biserko, “…për shekuj me radhë kjo tokë e gadishullit kanë qenë pjesë e dy perandorive të mëdha’’. Ky është realiteti. Të vetëdijshëm se e kaluara nuk mund të fshihet dhe krimet duhen ndëshkuar, mendojnë se gjuha e dy vendeve, por edhe e gjithë Ballkanit që në fund të fundit mbetet terren interesant, duhet të kthehet për ndërtim dhe e shkuara të dëftojë rrugët e reja që të dyja vendet i çojnë drejt një destinacioni. Bashkëpunimi, më shumë se armiqësitë e vjetra, do u sillte dobi ambicieve europiane.
Intervistuesi Virgjil Muçi e njeh lexuesin shqiptar, përmes faqeve të këtij botimi të UET Press, jo vetëm me Beogradin që nuk e kemi eksploruar dhe me një mendësi serbe që nuk duam ta njohim, por edhe me disa figura të respektuara në fushat e veprimtarive të tyre, që na zbulohen si karaktere të larmishëm të një romani.
Autori nxjerr gjithashtu në pah sesa pak e njohim edhe letërsinë e fqinjëve, thekson një nga problematikat e shkëmbimeve të kursyera letrare, ku pak autorë janë përkthyer e botuar respektivisht në Tiranë e Beograd. Si përkthyes e shkrimtar vetë, Virgjil Muçi ndan përmes pyetjeve shqetësimet me kolegët serbë mbi letërsinë e dy vendeve, botimet e përkthimet, por edhe të ardhmen e këtyre letërsive dhe frikën e asimilimit nga gjuhët më të mëdha.
Nuk janë donkishoteskë, e dinë se arti dhe kultura në Ballkan nuk mund të mbajë peshën kryesore të ndryshimit të paradigmës si ‘fuçia e barutit’ në mes të Europës, por janë të bindur se edhe përmes nismave të vogla në fushë të kulturës, shqiptarët dhe serbët janë vështruar ballë për ballë, duke kuptuar se nuk janë përbindëshat e miteve dhe rrëfenjave me luftë.
Në pjesën e dytë të librit del publicisti Virgjil Muçi, i cili përmes disa eseve- edhe këtu duke mos e kursyer titullin provokues me Shkrime Heretike – rreket të dekonstruktojë ose së paku të çojë në pikën kur zëfillin mitet e shpërndahen më pas përmes historisë, e cila herë e paraqet si continuum e herë si gënjeshtër. Duke jetuar atje për disa vjet, Muçi sjell edhe perceptimet e serbëve mbi Shqipërinë e shqiptarët, nacionalizmin e populizmin, ndasitë gjuhësore që nisin me përdorimin e germave cirilike e latine deri te vendtakimi i përbashkët në Europë. Gjithnjë i kujdesshëm, për të qenë më shumë vëzhgues, analitik sesa kritik apo dhënësh recetash e konkluzionesh.
Vetë kontinenti i vjetër e ka historinë me fqinjët – tashmë të mbledhur nën një çadër të madhe zhvillimi politik, ekonomik e kulturor – të ngjashme me atë të Ballkanit. Miqtë e sotëm europianë, që drejtojnë politika të përbashkëta të unionit, ishin dikur armiq luftërash.
Sot, Ballkani – i hapur ose jo – është i përfshirë në Procesin e Berlinit. Të gjitha vendet e rajonit e kanë bërë një copë udhë jo nga Lindja, as nga mbyllja në vete, por drejt Europës me letra e kushte për të përmbushur e një prej tyre është pikërisht kooperimi mes fqinjëve dhe kapërcimi i së shkuarës përmes dialogut. Do të vijë katharsisi e më pas shërimi përmes artit e kulturës apo përmes interesave të qarta e konkrete ekonomike?
Ky libër na tregon se shoqëria serbe, ose një pjesë e mirë, është shumë më përpara me kapitujt e integrimit sesa qeveria e saj.
Së fundi, ky libër nuk është moralizues e as kërkon sforcuar të ngrejë ura imagjinare, aty ku nuk ka brigje, por synon të zbulojë e të na hapë derën drejt njohjes së fqinjëve. Titulli Intervistë me Armikun nuk cilëson se cila palë shihet si armiku: për të dy popujt ka qenë gjithnjë fqinji. Për t’i rrëzuar mitet ka vetëm një rrugë: njohja e ndërsjellë. Ndoshta jo të gjithë mund të zbatojnë urdhëresën e Krishtit që te Ungjilli sipas Mateut thotë “duajini armiqtë tuaj”, por për t’i njohur kërkon vetëm vullnet dhe nisma si ky libër…
